Om te borgen...
De Gemeentelijke Erfgoedraad bestaat 5 jaar

Ooit zei een Amerikaanse president: Vraag niet wat het land kan doen voor jou, maar wel wat jij kunt doen voor ons land.

Wel, we kunnen dit parafraseren en zeggen: je hoeft niet te vragen wat jij voor erfgoed kan doen, maar we hopen om jullie duidelijk te maken wat we voor jullie kunnen betekenen.

Onroerend erfgoed: De Reepkapel

De Gemeentelijke Erfgoedraad is een relatief nieuw orgaan in onze gemeente. Op initiatief van de schepen van erfgoed werd de Gemeentelijke Erfgoedraad als adviesraad in september 2013 opgestart. Met een duidelijke missie die luidde: De missie van de Erfgoedraad is zorg te dragen voor het materieel (onroerend en roerend) en immaterieel erfgoed in de gemeente en deze zorg vanzelfsprekend te maken voor en door de burger.

Deze missie vertaalt zich door het Kontichs erfgoed - in zijn ruimste betekenis - een plaats te geven in het gemeentelijk besluitvormingsproces, het verzamelen, borgen, inventariseren van het Kontichs erfgoed, en het organiseren en het ondersteunen van ontsluitings- en sensibiliseringsprojecten rond het erfgoed.

Hierbij is het belangrijk om te duiden wat erfgoed precies is. En dat is niet altijd evident. Erfgoed is datgene wat we van onze (voor)ouders erven met de bedoeling om het voor onze nakomelingen te bewaren, te borgen. En het is de erfgoedgemeenschap die bepaalt wat waardevol is om als erfgoed te bewaren.

Je hebt dit op macroniveau, op wereldvlak, waarbij bijvoorbeeld UNESCO een grote rol speelt. Maar je hebt het ook op microniveau, op het lokale vlak. En dan hebben we het over Kontich en Waarloos. Ook in ons dorp is erfgoed overal rondom ons aanwezig. Ook al merk je het niet altijd. Want ook jij hebt vast en zeker ergens erfgoed in je huis. En dat hoeft niet per se op zolder.

Onroerend erfgoed: het oud-gemeentehuis

Daarom lijkt het niet overbodig om even aan te duiden wat er dan precies onder erfgoed wordt begrepen. Erfgoed valt onder te verdelen in twee grote groepen: materieel erfgoed en immaterieel cultureel erfgoed. En de materiële groep bevat dan nog eens roerend en onroerend erfgoed.

We passen die groepen even toe op Kontich en Waarloos.

Onroerend erfgoed is daarbij waarschijnlijk de makkelijkste categorie. Eigenlijk gaat het om niet verplaatsbaar en grondgebonden erfgoed: gebouwen, standbeelden, dorpsgezichten. De Sint-Martinuskerk, kasteel Groeningenhof, de Sleutelstraat, het centrum van Waarloos als dorpsgezicht. Maar ook bijvoorbeeld het Broekbos. Of Schapenhagen. Dat laatste is dan misschien wel nieuw, ondanks de eeuwenoude site, maar erfgoed hoeft niet per se oud te zijn om als dusdanig te worden ervaren en (h)erkend. En het is nodig dat we dat bewaken.

Wat zou jij ervan denken om het oude gemeentehuis of de Reepkapel af te breken? Te gek voor woorden, denk je waarschijnlijk. Nochtans gingen er nog niet zo lang geleden stemmen op om dat te doen. Dat is gelukkig niet gebeurd. En misschien denk je, dat gebeurt alleen in Kontich. Wel neen, in Antwerpen speelde men ernstig met de gedachte om het Centraal Station af te breken. Stel je voor: het hoort nu thuis in het rijtje van de mooiste stations ter wereld.

Museum voor Heem-, en Oudheidkunde: Archeologie

Naast het onroerende heb je ook roerende erfgoed. Dat is weliswaar materieel erfgoed, maar het is niet per definitie plaatsgebonden en kan dus worden verplaatst.

Zo is het patrimonium dat wordt bewaard in het Museum voor Heem- en Oudheidkunde duidelijk roerend erfgoed. De tentoongestelde stukken zijn waardevol en daarom worden ze ook geïnventariseerd en bewaard. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de Kontichse bibliotheek. De waarde van de bibliotheek ligt op een ander vlak, de collectie wordt niet per definitie heel lang bewaard en wordt bovendien voortdurend vernieuwd. Maar de bibliotheek heeft evenzeer een duidelijke pedagogische waarde.

En dan heb je de moeilijkste categorie: het immaterieel cultureel erfgoed. In het Engels spreekt men van intangible heritage, het is niet tastbaar. Dus moet je er op een andere manier zorg voor dragen. Binnen dit immaterieel cultureel erfgoed kunnen we enkele subcategorieën onderscheiden.

Zo hebben we onze orale tradities en uitingen. En dat is in de eerste plaats onze taal, ons dialect met zijn specifieke uitdrukkingen, maar ook bijvoorbeeld de vele sagen die door Lutgart Smets in 1963 in Waarloos en door Paul Smets in 1965 in Kontich werden genoteerd (en hopen dat we jullie er op een later moment kunnen mee laten kennismaken). Maar ook de wiege- en kinderliedjes die jij als papa, mama, oma of opa voor je (klein)kinderen zingt.

Onroerend erfgoed: de reus Contios en de meikever Keelia, kontich Kzerne 2013

Daarnaast heb je de podiumkunsten, van de oude fanfares over de toneelverenigingen naar het kinderpoppentheater De Spiegel. Ook al brengen ze modern materiaal, ze zijn groot geworden in een eeuwenoude traditie die vaak hun corebusiness overstijgt.

Denk hierbij aan een liberale en een christelijke fanfare. Of het historische verhaal van de vele boekerijen in Kontich. Misschien hou ook jij wel dat immaterieel cultureel erfgoed levend(ig) als koorlid, of als voetballer. En dan heb je nog de sociale gebruiken, rituelen en festiviteiten.

Ook al is hij vrij nieuw, toch valt Contios onder deze categorie. Evenzeer als de eeuwenoude paardenkoers. Op erfgoed staat dus geen leeftijd. Ze moeten beide worden gekoesterd als deeltjes van onze Kontichse identiteit, want ook die moderne reus gaat terug op een traditie die tot in de middeleeuwen reikt. Misschien heb ook jij aan die evenementen deelgenomen en ben je op die manier betrokken bij onze erfgoedgemeenschap.

Daarnaast behoort ook de kennis van de natuur tot het immaterieel cultureel erfgoed, net als het traditionele vakmanschap. Die laatste categorie is door de globalisering vaak erg bedreigd. Een hoedenmaker is er niet meer in Kontich of Waarloos, en zelfs niet eens ver daarbuiten. Een snelle zoektocht op het internet leverde slechts drie hits op. Maar toch overleven die tradities vaak via andere kanalen: in hobbycursussen krijg je nu de techniek om een vilthoed te maken mee. Of bijvoorbeeld in ons dorp de Lapzussen die het maken van merklappen tot kunst hebben verheven.

In tegenstelling tot het materiële erfgoed is het immaterieel cultureel erfgoed erg aan veranderingen in de maatschappij en de cultuur onderhevig. Rituelen verdwijnen soms, of ze passen zich aan. En vaak zijn ze haast niet meer herkenbaar. Weet jij waarom jij (samen met alle Brabanders) je trouwring rechts draagt, terwijl de Oost- en West-Vlamingen hun trouwring aan de linkerhand hebben?

De Lapzussen

Cultuur - a fortiori cultureel erfgoed - is per definitie dynamisch en evolueert gestaag. Of verdwijnt ook soms. Denk hierbij bijvoorbeeld aan sluiterkensdag, een volks gebruik dat nagenoeg in heel Vlaanderen is verdwenen. Of aan Halloween dat na een snelle opmars ondertussen toch weer wat aan intensiteit aan het inboeten is.

Bij de voorgaande opsomming moet het ook duidelijk zijn dat er vaak een kruisbestuiving is. Bij een onroerend gebouw kunnen roerende voorwerpen behoren die verbonden zijn met de immateriële gebruiken en rituelen van een erfgoedgemeenschap. Onze kerken met hun inboedel en met de gelovigen zijn daarvan een uitstekend voorbeeld: er wordt bijvoorbeeld nog altijd in de kerk getrouwd volgens vaste en oude gebruiken en met voorwerpen die erbij horen, van trouwring tot bruidsboeket. En toch trouwen we niet meer zoals vlak na de oorlog.

Museum voor Heem- en Oudheidkunde: Verenigingsleven

En wat heeft dit nu allemaal met de Gemeentelijke Erfgoedraad te maken? Wel het is eigenlijk heel eenvoudig. Die raad bewaakt mee dit volledige patrimonium. Hij kijkt er bijvoorbeeld op toe dat het onroerend erfgoed deskundig en volgens de vigerende wetgeving wordt gerestaureerd en adviseert hier het college van burgemeester en schepenen in zijn oordeel.

Verder zorgt de raad ook voor de naamgeving van nieuwe straten en lokalen in openbare gebouwen en signaleert waardevol erfgoed aan de Koninklijke Kring voor Heemkunde, die je in deze optiek de uitvoerende macht van het gemeentelijke erfgoed zou kunnen noemen. Deze twee organisaties zijn in feite en logischerwijze onlosmakelijk met elkaar verbonden en bevruchten elkaar op dit gebied.

Waarloos: Sint-Michielskerk, kerkhof en oud-gemeentehuis

De Erfgoedraad heeft ondertussen 63 officiële adviezen aan de gemeente afgeleverd. Voornamelijk op het gebied van bouwkundig erfgoed en naamgeving. Maar ook bij het plaatsen van erfgoedborden. Bij het grootste gedeelte volgde het college de adviezen. Daarmee wordt de formele noodzakelijke aanwezigheid van deze raad de facto erkend. En dat is een goede zaak voor onze gemeenschap.

Maar nu we dit punt hebben bereikt, moeten we als raad een stap verder durven zetten. Ik refereer hiermee aan de openingszinnen. Tot op heden gebeurde het werk van de Erfgoedraad vooral achter de schermen – ondanks de openbaarheid van de raad. Weinig inwoners zullen weet hebben van wat er precies in die voorbije jaren is gebeurd.

Daarom moet het nu de ambitie van de Eerfgoedraad zijn om meer naar buiten te treden. Deze raad is het geschikte instrument om onze bevolking te sensibiliseren over wat waardevol is in onze gemeente. Het is de plaats om een discussie over erfgoed op gang te brengen.

Specfour, streekproduct (2017)

Niet enkel over de zaken die vanzelfsprekend zijn, zoals openbare gebouwen, maar ook om onze mensen te leiden naar het minder transparante erfgoed. Dat kan gebeuren aan de hand van lezingen. Of herdenkingen. De opwaardering van de 11 novemberviering vorig jaar was hiervan een goed voorbeeld.

Of zelfs nog praktischer, opnamesessies bij oudere inwoners om de gebruiken van toen vast te leggen en te borgen voor toekomstige generaties.

En tegelijkertijd ook de promotie voor het unieke museum dat te weinig mensen kennen. Het patrimonium van onze gemeente is op gemeentelijk vlak een van de rijkste van de Nederlanden, maar jammer genoeg nog altijd veel te weinig bekend bij de eigen mensen.

Eigenlijk zou het zo moeten zijn dat we binnen zes jaar dit artikel niet opnieuw hoeven te schrijven omdat elke inwoner van Kontich en Waarloos dan hopelijk zou weten wat die Erfgoedraad voor onze gemeenschap betekent. Want erfgoed is niet dood, wel in tegendeel, het leeft meer dan ooit en ook jij kan het doorgeven aan onze kinderen en kleinkinderen.

En dit is meteen een oproep om actief deel te nemen aan die erfgoedraad. Maak gewoon je interesse bij erfgoedraad@kontich.be bekend en we nemen zo snel mogelijk contact met je op. Er zijn altijd handen en hoofden te kort.

Tekst: Paul Catteeuw. Foto’s: Kring voor heemkunde.
Uit het Informatieblad van de gemeente Kontich, maart 2019.

En vind HIER de lijst van alle heemkundige "Sprokkels" over Kontich-Waarloos.

Zoeken in onze website

S