EX VOTO: VAN GELOOF TOT VOLKSGELOOF

Geloven en offeren zijn twee begrippen die al in het Oude Testament nauw met elkaar verbonden waren. Denk maar aan het verhaal van Abraham en lsaak in het boek Genesis. Offeren zit als het ware in het menselijk bloed. Sommige volkeren gebruikten er zelfs het menselijke bloed voor.

Want we offeren de meest bizarre zaken voor de meest uiteenlopende gelegenheden. En vaak is de grens tussen geloof en bijgeloof erg dun. Je moet geen verstokte katholiek zijn om toch maar die eieren naar de Clarissen te brengen in de hoop dat je mooi weer hebt met het trouwfeest van je dochter, bijvoorbeeld.

Offeren kan echter ook een veel ernstigere kant hebben. Bijvoorbeeld omdat je een belofte hebt gedaan. Of omdat je een gunst hebt verkregen. Niet omwille van enkel maar goed weer op een feest, maar omdat je ernstig ziek bent geweest. Door heel het Vlaamse land vind je daar duizenden en duizenden voorbeelden van terug. In de vorm van ex voto's. De synoniemen votief- of wijbeelden helpen ons hier niet veel verder. Ex voto is enigszins een exotisch woord dat Van Dale omschrijft als een voorwerp dat men in een kerk of kapel opstelt of ophangt ingevolge een gedane belofte of uit dankbaarheid voor een gebedsverhoring, m.n. een marmeren plaat met een dankbetuiging aan een heilige of de afbeelding van een genezen lichaamsdeel, vooral in bedevaartsoorden.

En toch is het eenvoudiger dan het lijkt. Het woord ex voto komt zoals verwacht uit het Latijn. Votum betekent gelofte en ex voto betekent dus letterlijk volgens gelofte. Het offervoorwerp krijgt hier dus de naam van de belofte. Ex voto's zijn dus offervoorwerpen die je in alle vormen en in alle materialen terugvindt.

Het kan gaan om kostbare materialen maar evenzeer om zeer gewone (wegwerp)materialen, zoals was. Het voorwerp heeft echter haast altijd een onmiddellijke band met de belofte of de verkregen wens. Bijvoorbeeld een arm(pje) in was voor iemand met een reumatische aandoening in zijn arm.
Of het gips dat rond een gebroken been zat. Of de wassen afbeelding van (zelfs) een koe, omdat het dier na een ziekte misschien weer melk geeft.

En wie in kerken aan zee is geweest, zal ook al wel een vissersschip gezien hebben. In heel Europa zijn er heel wat kerken in vissersdorpen, waar er een scheepsmodel in de middenbeuk van de kerk hangt. Met een dubbele functie: als bedanking of herinnering voor wat is geweest (reddingen of vergane schepen), maar tevens als een soort bescherming tegen toekomstige gevaren op zee.

Heel vaak gaat het ook om tegeltjes waarop een tekstje of dankwoord geschreven staat. We hoeven eigenlijk helemaal niet ver te gaan om daar voorbeelden van te vinden. In ons dorp kan je terecht in de kerk van Sint-Rita. Het hoeft geen betoog dat deze typische volksheilige, ''patrones van hopeloze gevallen'' op dat gebied heel veel bijval genoot en nog steeds geniet. Zelfs hopeloze gevallen worden soms opgelost en dan zijn kaarsen een goede oplossing. Maar ook de talloze plaatjes, soms inclusief foto. Het loont de moeite om je eens naar de Pierstraat te begeven en je ervan te vergewissen hoeveel mensen er zich tot de heilige Rita hebben gewend om genezing te verkrijgen of een belofte na te komen.

Hetzelfde zie je in de kerk van Kontich-Kazerne ter ere van de heilige (Louis-Marie de) Montfort. Weliswaar in veel mindere mate. Rita is nu eenmaal een stuk populairder, lees letterlijk volkser, dan Montfort. Maar verder willen we het hier hebben over een heel speciale collectie ex voto's. Het gaat om een collectie zilveren plaatjes die zijn samengebracht in een kader met ex voto's die stammen uit de Reepkapel, de vroegere pestkapel aan de rand van het toenmalige Kontich (nu Mechelsesteenweg).

De 24 plaatjes zijn 18e-19e-eeuws en hebben toch een bijzondere volksculturele waarde. Ze geven namelijk een mooi beeld van alle mogelijke beloften en wensen die de bevolking in ex voto's uitdrukte.

Zo zien we er o.a. twee afbeeldingen van een rund en een van een paard. Dat lijkt misschien merkwaardig, maar laten we vooral niet vergeten dat die dieren in gezonde toestand vaak het verschil konden betekenen tussen een iets beter leven en een leven in armoede. Koeien zorgden voor de noodzakelijke melk, stieren voor de voortplanting en samen met het paard voor de werkzaamheden op de akkers.

De overige plaatjes hebben vooral met mensen te maken. We zien er o.a. twee gebusselde baby's (bussels zijn de voorlopers van onze huidige pampers, ze overtroffen die zelfs, want de complete baby werd ingewikkeld). Zoals bij de andere plaatjes is het niet altijd duidelijk waarom we die twee baby's zien. Gaat het om ernstig zieke kindjes die toch genezen zijn? Of een herinnering aan te vroeg gestorven kinderen? We hebben er eigenlijk het raden naar.

Lichaamsdelen maken echter het grootste gedeelte van het palet wijbeelden uit. We tellen vijf armen en vier benen, verder nog een oor en nog eens twee keer een koppel ogen. Bij deze afbeeldingen kunnen we er met een grote zekerheid vanuit gaan dat het hier gaat om een bekomen genezing van het betreffende lichaamsdeel. Eigenlijk is dit een perfecte afspiegeling van wat we meestal in Vlaanderen vinden.

Verder vinden we nog vijf afbeeldingen van biddende vrouwen. Het gaat hier om vrouwen die iets (genezing) wensen te bekomen. En ook een vlammend hart met een Mariamonogram. Datzelfde monogram vinden we terug in het midden van de collectie. Het is afgebeeld in een stralenkrans en omgeven door een sterrenreeks. Dit monogram is een stilistische verwerking van de letters M en R, die staan voor Regina (koningin) Maria.

Deze unieke collectie bevindt zich nu in ons Kontichse museum. Bij velen zal dit de vraag doen rijzen waarom we de ex voto's niet meer op hun originele plaats, de Reepkapel, bewaren. Het antwoord hierop is even eenvoudig als spijtig. Het gaat hier om de veiligheid van ons cultureel erfgoed. Jammer dat we het voorwerp moeten losmaken van zijn natuurlijke vocatie, maar da's nog altijd beter dan de melding van diefstal van religieus erfgoed ergens in een berichtje van een plaatselijke krant.

Nu kun je de ex voto's volop bewonderen in het museum. Ze bevinden zich in gezelschap van twee 17e eeuwse beelden uit dezelfde Reepkapel. De houten heilige Rochus, vergezeld van hond en engel, stelt de patroon van de pestlijders voor. Het andere is eveneens van hout en stelt Franciscus van Assisi voor met stigmata (de wonden van de gekruisigde Christus). In sommige landen wordt ook hij tegen de pest aanbeden. Om die reden is ook hij waarschijnlijk in de Reepkapel terechtgekomen. Een mooie cultuurschat uit ons rijk verleden.

Deze ex voto's zijn slechts een klein onderdeel van de rijke schat aan cultureel erfgoed uit het volksgeloof. Het loont daarom alleen al de moeite om het museum eens te bezoeken.

Paul Catteeuw (juli 2010)

HOME