HALLOWEEN

Het is weer eens de tijd dat we als voetganger moeten opletten wanneer we door het dorp stappen. Neen, ik bedoel niet zozeer het verkeer in de vaak te smalle straten. Maar wel onze trottoirs. En neen, ook niet omwille van eventueel losliggende stenen. Maar wel van de soms overmaatse pompoenen die je aan winkels liggen aan te staren. Wat liggen die daar te doen in plaats van op te gaan in een lekkere soep? Het antwoord zal iedereen ondertussen wel kennen, het is Halloween.

Ik zeg wel ondertussen, want zo’n vijfentwintig jaar geleden zou die vraag helemaal niet zo vanzelfsprekend zijn geweest. Voor de jeugd zal het wel lijken alsof Halloween hier altijd is geweest. Net zoals smartphones, de euro en wifi. Neen dus, Halloween is bij ons een zeer recent feest.

Een Keltisch feest dat logischerwijze door de Kelten werd gevierd. En bijgevolg ook hier in onze streek, zullen heel wat mensen zeggen. Neen, er is geen enkel bewijs dat Halloween ooit bij ons op het Vlaamse vasteland werd gevierd. Met andere woorden, we zitten hier met een nieuw fenomeen. Meer zelfs, we moeten ook zeer omzichtig omspringen met de zogenaamde Keltische oorsprong, want zoals veel zaken in onze kennis over de Kelten is ook Halloween in de nevelen der tijden niet altijd duidelijk te onderscheiden. We nemen heel snel zaken aan die historisch vaak niet kloppen.

Zo hoorde ik onlangs een reporter bij radio 1 vertellen dat in de kantine van de VRT een Bruegelmaaltijd werd geserveerd: pens met witloof en aardappelen. De journalist stelde zelf vast dat dit gewoon niet kon. Pensen waren er genoeg ten tijde van Bruegel, maar de eerste aardappel bereikte Vlaanderen pas na de dood van Bruegel en witloof kennen we pas sinds 1850. Wanneer we het woord Bruegelmaaltijd in de mond nemen, gebruiken we een geconstrueerd beeld van hoe zo’n maaltijd er zou moeten hebben uitgezien. En je ziet, de foutenmarge kan erg groot zijn. In dit geval 66 %.

Wat volgt is daarom een mogelijke reconstructie met de nodige twijfels. Halloween gaat terug op het Keltische feest Samhain, dat is de dag waarop de grenzen tussen leven en dood vervagen, een soort Keltisch Nieuwjaar. Het woordje Samhain betekent trouwens zowel in het Iers als in het Schots, twee verwante (Gaelic) talen, nu nog altijd november. Alhoewel het feest oorspronkelijk misschien niet eens in november werd gevierd, kwam het na heel wat verschuivingen op de kalender in het begin van november terecht.

Dat mag niet zo verwonderlijk heten. En wel om twee redenen. Rond die tijd vierden de Kelten de overgang van de herfst naar de winter. Maar nog belangrijker misschien: de kerstening maakte in Europa vaak gebruik van bestaande feesten om het nieuwe geloof, in dit geval het christendom, makkelijker te integreren in de bestaande culturen. Het werd als een soort glijmiddel gebruikt. We spreken hier van recuperatie en acculturatie, of in mensentaal hergebruiken en aanpassen. Denk maar aan andere feesten, met in de eerste plaats Kerstmis, een feest dat zijn oorsprong vindt in de zonnestilstand op de Romeinse kalender, de dag waarop de dagen weer langer worden.

En zo werd Samhain Allerheiligen of in het Engels All Hallows. In het woordje hallow herkennen we ons Nederlandse woord heilig(e), denk hierbij aan het tweede zinnetje uit het Engelse onze vader: hallowed be thy name. Het is inderdaad een in onbruik geraakte term om een heilige aan te duiden, want ook in het Engels heeft men het nu over All Saints’ Day.

Maar hoe komen we dan aan Halloween, wat eigenlijk een contractie is van All Hallows’ Eve of de vooravond van Allerheiligen? Eigenlijk 31 oktober dus. Bij ons begint de dag ’s morgens, bij de Kelten begon de dag ’s avonds. En die dag liep tot de volgende avond. En dat betekent dat ook hun viering logischerwijze op 31 oktober begon, op de vooravond van 1 november. Een beetje vreemd voor onze 21e-eeuwse begrippen, maar we spreken nu eenmaal over een andere, een vroegere cultuur. En dan is Halloween wel een logische benaming.

Tot zover de geschiedenis. En dan wordt het nu toch een beetje tricky. Het feest werd door gemigreerde Engelsen en Schotten in de Verenigde Staten geïntroduceerd, net zoals Sinterklaas met de Duitsers en Nederlanders mee naar daar emigreerde en zich tot Santa Claus liet vervellen. Na een aanvankelijk sluimerend bestaan – wegens protestants verzet tegen heiligenverering – werd het feest dan toch massaal opgepikt bij de grote Schotse en Ierse emigraties in de 19e eeuw. En geleidelijk aan werd het feest dan ook aangenomen door andere bevolkingsgroepen tot het – zoals heden ten dage - doorheen de Verenigde Staten en Canada nu algemeen wordt gevierd. Met verkleedpartijen, trick and treatspelletjes en alle mogelijke toestanden van bangmakerij die erbij horen.

Maar het heeft wel tot de jaren ’90 geduurd voor Halloween terug de omgekeerde oversteek over de oceaan heeft gemaakt. Veel later dan Sinterklaas, alias Santa Claus in ieder geval. Maar wel met instant succes. De reden hiervoor is wel duidelijk; De steeds overheersendere Amerikaanse (beeld)cultuur in onze streken zorgde voor een heel snelle verspreiding.

Films zoals The Exorcist, St. Elmo’s Fire, Halloween, Poltergeist en vele andere maakten het thema populair en zorgden meteen ook voor een hausse in het horrorkarakter van Halloween. Iets wat oorspronkelijk zeker niet de bedoeling was. Dat de Kelten maskers droegen, kan eerder uit bescherming tegen de overleden geesten zijn geweest, maar zal nooit de bedoeling hebben gehad om actief mensen schrik aan te jagen.

Ondertussen maakt Halloween deel uit van een reeks festiviteiten waarmee de hele bevolking in aanraking komt. Halloween hoort thuis in het rijtje van geïmporteerde (Valentijn) of uitgevonden (Moeder- en Vaderdag) feesten. En het is hoogstwaarschijnlijk een blijver, want het fenomeen is opgepikt door de lagere scholen en ook vooral door de handel. Handelszaken, van speelgoedwinkels over bloemenzaken tot cafés, allemaal proberen ze hun graantje mee te pikken en werken ze een toenemende commercialisering in de hand. En radio en tv doen gretig mee.

En dat terwijl heel wat zogenaamde oer-Vlaamse feesten op uitsterven na dood zijn of zelfs al helemaal verdwenen. Ik noem er maar enkele: de Sint-Maartensvuren, sluiterkensdag, driekoningenzingen. En dan rijst meteen de vraag, moeten we een dergelijk volksvreemd feest aanvaarden in een tijd dat heel wat mensen de mond vol hebben over identiteit. De puristen zullen een dergelijk feest onmiddellijk afwijzen, maar (volks)cultuur is een dynamisch begrip en luistert naar andere wetmatigheden, o.a. die van het geld en de massaconsumptie.

Het is nu eenmaal een gegeven dat evoluerende maatschappijen dingen afstoten en andere zaken opnemen, het is een soort continuüm van vernieuwing dat net aantoont dat de culturele context niet gebaat is met een canon van (Vlaamse) feesten. Laten we gerust Halloween vieren, maar laten we er ook vooral bij denkendat we gewooneen leuk feest vieren dat losstaat van zogenaamde Keltische roots in Vlaanderen.

Tekst: Paul Catteeuw. Foto’s: Guido Pede en voor de pompoen:Toley Ord, Jack-o'-Lantern_2003-10-31, reduced 250px (Wikipedia, CC BY-SA 2.5 license).
Uit het Informatieblad van de gemeente Kontich, november 2019.

En vind HIER de lijst van alle heemkundige "Sprokkels" over Kontich-Waarloos.

Zoeken in onze website