Kerstmis is een tijd die mensen aan het dromen zet. Het is een tijd van gezelligheid. Van lekker eten. Van cadeautjes. Van korte dagen en lange nachten. Kortom, een familiegebeurtenis. Maar volgens de statistieken ook een tijd van familiale spanningen. En van muzak in de winkelcentra. En van opgeklopte vrolijkheid. En elk jaar weer opnieuw hopen op een witte kerst en terugdenken aan vroeger toen het allemaal net iets romantischer – en kouder - leek.

Kerstmis is in ieder geval een tijd van samenkomen en feesten. Volgens min of meer vaste patronen.  Op het eerste gezicht lijken er niet veel verschillen te zijn tussen Noord en Zuid. Vlamingen en Nederlanders doen tijdens de kerstperiode ongeveer hetzelfde. Op kerstavond gezellig samen eten en op Kerstmis de uitgebreide familie bezoeken. Toch zijn er bij nader inzien wel enkele verschillen tussen Vlamingen en Nederlanders. En die hebben niet enkel te maken met Kerstmis zelf, maar met het voorafgaande sinterklaasfeest. Hoe vreemd dat ook moge klinken. Laten we daarom eerst even terugkeren naar het begin van de maand december. Vlamingen en Nederlanders vieren de Sint op een verschillende wijze. Het begint al met de datum. In Nederland komt de sint  steevast op 5 december, in Vlaanderen moeten we wachten tot de ochtend van 6 december.

Als kleine jongen dacht ik dat dit te maken had met de aankomst van de sint ergens in het verre noorden, Sneek of een ander verafgelegen stadje in Friesland of Groningen. Da’s een heel eind weg van Kontich en Waarloos. En dus had de sint er meer tijd voor nodig om in het zuiden te raken. Zou de sint wel op tijd raken? En zou hij met zijn vermoeide paard Slechtweervandaag niet ergens onderweg van een dak sukkelen en zijn oude botten breken? Ik durfde er niet eens aan denken dat de Vlaamse kindjes stouter waren geweest dan de Nederlandse vriendjes en dat we dus daarom langer moesten wachten. Maar het speelde ook geen enkele rol meer, eens de hoogheilige man was langs geweest en ons van speelgoed en lekkers had voorzien.

In Vlaanderen is Sinterklaas uitsluitend een kinderfeest. De enige rol die de volwassenen hierbij spelen is de rol van geheimzinnige plaatsvervanger van een bisschop uit het Turkse Myra, wiens gebeente in het Italiaanse Bari ligt begraven. Aangezien Bari toen Spaans grondgebied was, komt de sint voor ons nog altijd uit Spanje. Maar het gaat in Vlaanderen dus enkel om een kinderfeest, waarbij de aanloop naar de sint een tijd van hopen en dromen is die verwachtingen voor die morgen van 6 december inhoudt. En waar de Sint vandaan komt, zal elk kind een rooie rotzorg wezen.

In Nederland ligt dat enigszins anders. De avond van 5 december is niet enkel een kinderfeest, maar ook en vooral een groot familiefeest. Het is een haast heilige familieavond, waarbij echt de hele familie wordt betrokken. Naast speelgoed gaat het hier ook om een familiaal samenzijn van groot en klein. Er worden voor elkaar rijmpjes en versjes gemaakt.  Er zijn pepernoten (in Vlaanderen nauwelijks bekend) en chocoladeletters. Er is speelgoed voor de kinderen. En iedereen geeft aan iedereen pakjes. Vaak anoniem.

Maar het is vooral een (groot familie-)feest waarbij gezelligheid voorop staat. Het samenzijn en samen vieren. Elk jaar weer opnieuw. Mijn Nederlandse studenten steken voor dit familiefeest bij uitstek de grens over en komen daarna terug naar Antwerpen. Ik zie geen enkele Vlaamse student de omgekeerde beweging maken.

En misschien net daarom is Kerstmis net iets anders van zodra je de grens over bent. Daar hebben ze al een familiefeest gehad. Het gaat niet om spectaculaire verschillen, het gaat om kleine dingetjes.  Veralgemeningen zijn bij een vergelijking over Kerstmis in Nederland en Vlaanderen absoluut uit den boze, want het gaat inderdaad slechts om accentverschuivingen. In de grensgebieden nemen beide gemeenschappen bovendien steeds makkelijker gebruiken van elkaar over, zodat het moeilijk blijft om algemene tendensen vast te stellen. Maar we doen toch een poging aan de hand van een aantal gesprekken met jonge mensen (studenten) aan beide zijden van de grens.

In Vlaanderen is Kerstmis in ieder geval het absolute familiefeest. Kerstavond wordt per definitie – en wanneer mogelijk –  in de familiekring gevierd. Een traditie waaraan niet kan worden getornd. Een feest dat niet volgens strenge regels verloopt, maar waarbij een feestmaal, de pakjes rond de kerstboom, het samenzijn en vaak ook (maar steeds minder) de middernachtmis en een kopje warme chocolademelk na de mis tot de vaste ingrediënten behoren. De kerstboom en de kerststal mogen hierbij niet ontbreken, ook niet bij niet-gelovige families. Ze zijn eerder het symbool van een gezellig feest, dan de veruitwendiging van het geloof in de geboorte van Jezus Christus. In de marge hiervan noteren we dat kinderen Kerstmis steeds vaker associëren met de Kerstman. En steeds minder met de geboorte van Jezus. De redenen hiervoor liggen voor de hand. De ontkerstening laat de kerken ook op kerstnacht leeglopen en de commerce voor en rond het feest zet de kerstman steeds meer in de kijker. Santa loopt bellend door de winkelstraten en de muziek wordt je door de strot geramd. Jingle bells for ever.

Kerstdag zelf is in Vlaanderen vooral een familiebezoekdag. Vaak inclusief feestmaaltijd, maar dan zonder de intimiteit  van het familiefeest op kerstavond. Soms zijn zowel kerstavond als kerstdag uitstekende, maar vooruitgeschoven ogenblikken waarop lagereschoolkinderen hun nieuwjaarsbrieven voorlezen aan de grootouders, peter of meter. In ruil voor een geschenk of wat zakgeld. Dit gebruik is typisch Vlaams en wordt tot op de dag van vandaag in ere gehouden. Ook al zijn peter en meter typisch christelijke symbolen, toch is dit gebruik ook in vrijzinnige kringen haast algemeen.

In Nederland ligt de nadruk meer op het samenzijn zonder meer. Uiteraard vind je er ook de kerstboom en de kerststal, maar de pakjes zijn niet per definitie aanwezig. Een kerstfeest hoeft niet per se in de beperkte familiekring, maar kan ook samen met de uitgebreide familie. Er wordt samen gegeten. En gezelligheid is ook hier een sleutelwoord, maar als je vraagt naar het familiefeest bij uitstek dan zullen de Nederlanders haast altijd verwijzen naar Sinterklaas en de Vlamingen exclusief aan Kerstmis denken.

In Nederland staat op Kerstmis zelf een boswandeling of familiebezoek op het menu. En – indien mogelijk – een schaatstocht op een of andere gracht en de hoop op een nieuwe Elfstedentocht. Van nieuwjaarsbrieven is er in ieder geval geen sprake. Wat Vlamingen vreemd vinden, vinden Nederlanders normaal. En omgekeerd.

En toch lijkt de kerstman steeds meer garen te spinnen bij de kerstperiode. Op kousenvoeten verovert hij stilletjesaan een segment van de (geschenken)markt en probeert een vaste plaats naast de sint in te palmen. Sint-Maarten (die in Vlaanderen nog op enkele plaatsen de grote kindervriend is) is al helemaal weggeconcurreerd. Ook in Kontich. Ondanks de Sint-Martinusparochie en de verering die er ook ins dorp was. Een poging om Sint-Martinus in ons dorp nieuw leven in te blazen is ondertussen op het veld van eer gesneuveld. In andere dorpen en steden, zowel in Noord als Zuid kennen de Sint-Maartensvieringen wel succes. Maar als speelgoedbrengende heilige is hij wel op de terugtocht.

Ondertussen heeft onderzoek uitgewezen dat ook de gemeenschappen met een andere culturele (lees: moslim-) achtergrond het kerstfeest accapareren. Inclusief kerstboom. Dit moge vreemd lijken, maar is het misschien toch wel minder dan we op het eerste gezicht denken. Familiefeesten zijn ook in andere culturen erg belangrijk. En Kerstmis past uitstekend in dat kader. Tenslotte vieren niet-gelovige Vlamingen en Nederlanders ook gewoon Kerstmis mee. Dit alles neemt niet weg dat we met zijn allen, waar we ook wonen, Kerstmis als het feest van de vrede beschouwen. Laten we hopen dat het ook zo is.

Paul Catteeuw

Informatieblad van de gemeente Kontich, januari 2012