Willy Katzenstein,

Ortskommandant in Kontich
tijdens de Eerste Wereldoorlog

Ik wil me niet uitspreken of toeval al dan niet bestaat. Daar zijn veel uiteenlopende meningen over. Maar verrassingen bestaan wel. Grote en kleine. En zaken die plots uit de lucht vallen. Iets waar je nooit aan gedacht had omdat je het niet wist, maar dat wel plots voor een andere kijk op bepaalde dingen kan zorgen. Zoals het volgende verhaal.

Willy Katzenstein in België Op Sinterklaas – kan het mooier? – kreeg ik een mail van Janet Dean, de kleindochter van Margriet Ballegeer, onze Kontichse spionne tijdens de Eerste Wereldoorlog. De mail begon met de volgende zin: I had an email a couple of days ago out of the blue from a woman who had found me through the publisher of my book about Margriet.

Je zou denken niks speciaals, een mail van een fan, totdat je het vervolg leest. De schrijfster was Susan Hamlyn. Haar naam doet bij ons geen belletje rinkelen. Dat zou pas ongelofelijk zijn. Neen, een Engelse naam zoals een andere, tot we de geschiedenis achter de naam hoorden na intussen druk mailverkeer en zoomgesprekken.

Op vraag van haar oude moeder ruimt Susan de kasten op en ontdekt er de oorlogsdagboeken van haar grootvader Willy Katzenstein. Uiteraard een boeiende ontdekking.

Maar het wordt nog interessanter, want wat blijkt: grootvader Willy heeft tijdens de Eerste Wereldoorlog een jaar als Ortskommandant in Kontich verbleven. En hij heeft er uitgebreid over geschreven in zijn bijna 300 bladzijden tellende dagboek.

En wat het verhaal helemaal sterk maakt: toen hij tijdens de Grote Oorlog in Kontich was gestationeerd, heeft hij Margriet Ballegeer tijdens haar proces als raadsman bijgestaan.

Margriet Ballegeer Plots komen veel verhaallijnen samen. De kleindochter van Margriet Ballegeer uit Sandwich (Kent), staat plots oog in oog met de kleindochter van Willy Katzenstein uit Londen. Hun grootouders stonden in 1914-1918 tegenover elkaar, met andere woorden, het waren in principe vijanden van elkaar.

Maar hoe komt Susan Hamlyn dan in Engeland terecht? Om dat te verklaren moeten we het levensverhaal van Willy Katzenstein vertellen.

Willy wordt op 12 september 1874 in het Duitse Bielefeld geboren. Als zoon van joodse ouders en als vaderlandslievende Duitser. Hij studeert rechten en promoveert in 1897 tot doctor in de rechten.

Hij werkt als advocaat en notaris en engageert zich na 1918 politiek als provinciaal voorzitter voor de Deutsche Demokratische Partei, een links-liberale partij die tot vlak voor de machtsovername door Hitler aan alle regeringen van het Duitse rijk deelneemt.

In 1933 wordt de partij verboden, maar ze herrijst na de Tweede Wereldoorlog als de FDP (Freie Demokratische Partei). Hij sterft in Londen op 8 april 1951. Maar niet alvorens een bewogen leven te hebben geleefd.

De villa Nieuwstraat 2, waar Willy Katzenstein gehuisvest wordt In 1908 volgt hij zijn ondertussen gestorven oom op in de leiding van het verbond van synagogen in Westfalen en op 17 januari 1933 wordt hij hoofd van de joodse gemeenschap in Bielefeld.

En het vervolg laat zich wel een beetje raden. Het moge duidelijk zijn dat Willy Katzenstein een belangrijke figuur in Bielefeld was, toen een niet onbelangrijke stad van 90.000 inwoners (333.000 in 2020).

Vervolging moest en zou er komen, maar volgens getuigenissen van zijn dochter, de moeder van Susan Hamlyn, was hij er aanvankelijk van overtuigd dat hem niks kon gebeuren. Hij was een gedecoreerd militair en een goede Duitser. Hij hield er dus aanvankelijk absoluut geen rekening mee dat hij ooit zou worden vervolgd.

De anderen wel, maar hij toch niet, want hij had altijd trouw zijn vaderland gediend, ook tijdens de oorlog. Hij hielp overigens in de jaren dertig vanuit zijn functie duizenden joden aan papieren om te emigreren.

Zijn vrouw maande hem vaker aan om te vluchten, maar tot op het laatste ogenblik weerstond hij hieraan. Hoogstwaarschijnlijk heeft de Kristallnacht (9-10 november 1938) toch wel mee de doorslag gegeven om uiteindelijk in mei 1939 naar Engeland te vluchten. De twee dochters - de moeder van Susan en haar zus - met een kindertransport, de ouders enkele dagen later.

De synagoge in Bielefeld is mede door de familie Katzenstein opgericht, maar ze wordt tot op de grond afgebrand. Een paar uur daarvoor had een dochter nog op het orgel wat geoefend. Zij sloot het gebedshuis af en de sleutel die ze daarvoor gebruikte is het enige voorwerp dat overbleef. Aan de periode in Bielefeld herinneren vandaag de Stolpersteine aan de Katzensteins in Bielefeld. Dergelijke struikelstenen vind je tegenwoordig ook in België.

De vlucht naar Engeland betekende meteen het einde van de familie Katzenstein in Duitsland en de reden waarom kleindochter Susan in London woont. En zij vindt daar dan meer dan een eeuw na het beëindigen van de Eerste Wereldoorlog de dagboeken van haar grootvader in een kast en komt via het verhaal van Margriet Ballegeer bij Janet Dean terecht.

Een toch wel merkwaardige geschiedenis van twee mensen die elkaar van haar noch pluimen kenden, maar die door ons dorp en de heemkundige kring met elkaar en hun gezamenlijke verleden in contact zijn getreden.

Kerstmis 1917

Want inderdaad, als Ortskommandant verbleef Katzenstein van 30 april 1917 tot 28 maart 1918 in Kontich: … ein hübsches Landstädtchen von etwa 5000 Einwohnern, … Der Ort macht einen recht ruhigen Eindruck, beinahe wie eine Villenkolonie. Van 19 tot 22 februari 1918 werd hij aangeduid als verdediger van onder andere Margriet en haar geliefde Henri Van Bergen. Seine (Van Bergens) wichtigste Helferin war ihm dabei seine Privatsekretärin und Braut Frl. Marguerite B., des mir sehr gut bekannten Konticher Polizeikommissars (vader Ballegeer).

De "Stolpersteine" (struikelstenen) in de Viktoriastrasse, Bielefeld, ter nagedachtenis van de familie Katzenstein Het lijkt nu misschien wat vreemd, maar de beklaagden werden inderdaad verdedigd door Duitse militairen. En wat nog vreemder kan lijken, zij werden door de rechtbank op de vingers getikt omdat ze in hun verdediging wat te meegaand waren met de beklaagden en daarbij blijkbaar vergaten dat ze Duitsers waren.

Je zult het met mij eens zijn. Dit is een merkwaardig verhaal. En je zult hier uiteraard nog meer van horen. We zullen het dagboek op een of andere manier voor het voetlicht brengen.

En we hebben de beide dames naar Kontich uitgenodigd. Het is gezien de huidige omstandigheden uiteraard nog niet duidelijk wanneer, maar we houden je op de hoogte van deze onwaarschijnlijke samenloop van omstandigheden. En misschien moet ik het toch bij een gelukkig toeval houden.

Moraal van het verhaal: ga toch nog maar eens in je kasten of op zolder kijken. Je weet maar nooit...

Tekst: Paul Catteeuw, Erfgoedraad & Kring voor Heemkunde.
Foto’s: Nalatenschap Willy Katzenstein, met toestemming kleindochter Susan Hamlyn; Kring voor Heemkunde (Margriet Ballegeer) & Wikipedia voor de Stolpersteine (CC BY-SA 4.0).
Uit het Informatieblad van de gemeente Kontich, september 2021.

En vind HIER de lijst van alle heemkundige "Sprokkels" over Kontich-Waarloos.

Zoeken in onze website