DE ERFGOEDDAG (2010) PRESENTEERT:
VAN TOPSTUK NAAR ORDINAIRE SCHERF

In het najaar van 1968 gaf de Romeinse vicus in Kontich-Kazerne tijdens de opgravingen af en toe zijn geheimen prijs. Stukje bij beetje leerden wij het rijke verleden van ons dorp kennen. Kontîch is een belangrijke vindplaats op de archeologische landkaart van Vlaanderen. De Antwerpse Vereniging voor Romeinse Archeologie kon tevreden zijn over het geleverde werk.

Op 8 september 1968 gebeurde er echter iets heel bijzondere. Dr. Felix Lauwers, de leider van de opgravingsequipe, stootte op een scherf die iedereen met verstomming sloeg. Het betrof een potscherf (een ostrakon in het archeologisch jargon) van ongeveer 5 bij 6 cm.

Niet de grootte van het fragment, maar wel wat erop stond deed iedereen opkijken. Er was verwondering en vreugde alom. Op de scherf stond namelijk in Griekse letters Σ Α Ρ Α Π Ι gekrast, de naam van de Egyptische godheid Sarapis.

Een uniek stuk. In de Nederlanden was nog nooit een dergelijke scherf met een referentie aan een Egyptische godheid gevonden. Hoe was dit in godsnaam mogelijk? Dat dit een unieke vondst was, bewijst de vrijwel onmiddellijk internationale belangstelling. Kontich promoveerde tot de topklasse van archeologische vondsten. Waarom? Wel, dit was de eerste en ook enige scherf gewijd aan Sarapis die ooit in de Nederlanden werd gevonden. Een werkelijk pièce unique dus. Iedereen glom van trots.

Waaraan had Kontich dat te danken? We moeten echt wel heel belangrijk zijn geweest.

Maar eens de eerste commotie achter de rug moest er werk worden gemaakt van de studie van het gevonden potfragment. Er zijn tegelijkertijd heel wat vragen die om een oplossing smeken.

We zetten hier enkele vragen op een rijtje. Hoe kwam die scherf in Kontich terecht? Was er in Kontich een verering van de Egyptische godheid Sarapis? Hoe verspreid was die verering? Sprak de Romeinse legerleiding Grieks in plaats van Latijn? Met andere woorden, met deze scherf was er werk aan de winkel, want aanvankelijk werd er absoluut niet getwijfeld aan de echtheid van dit unieke stuk, een van de pronkstukken van het Museum voor Heem- en Oudheidkunde in Kontich.

Het belang van de scherf werd nu ook vertaald in een tentoonstellingscarrière. Het liet zich aanzien dat ons kleinood heel snel en heel vaak op tocht zou mogen gaan.

Na een korte doortocht op een tentoonstelling van AVRA in het Antwerpse Osterriethhuis volgde er al heel snel een belangrijke invitatie. Het Gallo-Romeins Museum in Tongeren wilde graag de potscherf aan de internationale wereld tonen op de grote tentoonstelling Keizers aan de Nijl. Een scherf op het toppunt van haar carriere. Vanaf nu zou alles mogelijk zijn.

Maar wie hoogt klimt, kan laag vallen. De verschijning was meteen ook de zwanenzang van haar (inter)nationale loopbaan. En de steile val van pièce unique naar vulgaire potscherf was dan ook vrij snel. De lettertjes van de scherf leidden naar verder onderzoek en al vrij snel kwam het bedrog aan het licht.

Hoe en waarom? En wie was de snoodaard? En wat waren zijn motieven? We willen u deze whodunnit niet onthouden. Maar u zult nog even geduld moeten oefenen tot op de erfgoeddag om de hoofdrolspeler(s) in dit moderne verhaal van archeologische leugen en bedrog te ontdekken.

Maar toch in ieder geval al dit. Bijna gelijktijdig ontmaskerden twee wetenschappers de euvele vervalsing. Profesoor Willy Clarysse, epigraaf (kenner van inscripties), ontdekte dat er iets niet pluis was met de Griekse letters. De vervalser had weliswaar Griekse letters gebruikt, maar hij had schrijfwijzen uit verschillende periodes gebruikt. Dat lijkt misschien vreemd, maar ons hedendaags geschrift lijkt ook niet op hoe ze in de 16e en 17e eeuw schreven. En professor Hugo Thoen, archeoloog, wees op het ontbreken van een oxydatielaag. Volgens hem gaat het om een scherf uit de 14e eeuw. Weliswaar een serieuze leeftijd, maar toch heel wat anders dan de oorspronkelijke datering.

Met andere woorden, doorslaggevende bewijzen die alles in hun juiste kader plaatsen en de internationale scherf herleiden tot een vulgaire Kontichse vervalsing.
Men kan zich natuurlijk ook de vraag stellen hoe het zover is kunnen komen. Wij zouden er een potscherf willen op verwedden dat de vervalser waarschijnlijk alleen maar een smakelijk grap voor ogen had, maar dat hij van tactiek veranderde toen hij de consternatie zag bij de ontdekking van de scherf. Waarschijnlijk genoot hij in stilte van zijn geslaagde joke.

En wat is er met de scherf gebeurd? Ze is terug op haar plaats in het Museum voor Heem- en Oudheidkunde in Kontich en speelt nu de hoofdrol in dit eigentijdse detectiveverhaal, tot vermaak van de toeschouwers en tot lering van al te ijverige archeologen.

Toch mag ze nog een keer de vedette uithangen in een tentoonstelling die als het ware voor haar gemaakt is.

De erfgoeddag 2010 heeft als thema fake. Bij een dergelijk thema speelt de onechte Sarapisscherf deze keer een heel terechte glansrol. Maar de scherf wordt omringd door heel wat andere museumstukken die een geurtje van hypocrisie met zich mee dragen. Er zijn nogal wat mensen die niet graag over hun leeftijd spreken en zich zelfs af en toe wat jonger voordoen. Wel in de wereld van het erfgoed gebeurt vaak het omgekeerde. Een voorwerp wat ouder laten lijken. Of ook letterlijk een datum aanpassen. Soms zelfs met twee eeuwen. Of een trompe-l'oeil schilderen, waardoor plots alles echter gaat lijken. Er zijn vele manier waarop de toeschouwer op het verkeerde been kan worden gezet.

In het documentatiecentrum moeten we daarom ook vaak mensen ontgoochelen omdat ze denken dat ze het zoveelste waardevolle en eeuwenoude stuk van oma's zolder hebben gehaald, maar het is jammer genoeg niet allemaal goud wat blinkt.

Toch lijkt ons de scherf van Sarapis de moeite waard om op de erfgoeddag een bezoekje te brengen aan het museum en aan het documentatiecentrum om u er in eigen persoon van te vergewissen hoe vernuftig mensen kunnen zijn in het bijwerken van de werkelijkheid.

Paul Catteeuw

Uit het Informatieblad van de gemeente Kontich, maart 2010.

Lees ook het artikel "De Sarapisscherf van Kontich, een vervalsing".

En neem een kijkje bij Archeologie in Kontich.

HOME